Ο μύθος της Ατλαντίδας
Ο πιο διάσημος πλατωνικός μύθος. Περιλαμβάνεται στον Τίμαιο και στον Κριτία, και εξιστορεί την ύπαρξη της μυθικής Ατλαντίδας, τη σύγκρουσή της με την αρχαία Αθήνα και την καταβύθισή της στον Ατλαντικό Ωκεανό.
Τον μύθο διηγείται ο γνωστός Αθηναίος ολιγαρχικός Κριτίας στους συνομιλητές του Σωκράτη, Τίμαιο και Ερμοκράτη. Η εξιστόρηση γίνεται σε δύο μέρη: ξεκινά στην εισαγωγή του πλατωνικού Τίμαιου και συνεχίζεται σε όλο τον ημιτελή Κριτία . Ο Κριτίας δηλώνει ότι άκουσε αυτήν την ιστορία όταν ήταν ακόμη μικρό παιδί από τον παππού του, όπως την διηγήθηκε σε εκείνον ο Σόλων. Ο Σόλων πάλι την άκουσε από Αιγύπτιους ιερείς, όταν επισκέφθηκε την αιγυπτιακή πόλη Σάιν, και οι ιερείς της θέλησαν να του μεταφέρουν τα ξεχασμένα στην Ελλάδα κατορθώματα των Αθηναίων προγόνων του πριν από 9000 χρόνια.
Η Ατλαντίδα ήταν ένα τεράστιο νησί, «μεγαλύτερο από την Ασία και τη Λιβύη μαζί» (Τίμαιος 24e), τοποθετημένο στον Ωκεανό πέρα από τις Ηράκλειες στήλες. Στο νησί αυτό αναπτύχθηκε υπό την αιγίδα του Ποσειδώνα ένας σημαντικός πολιτισμός, που όφειλε τη δύναμή του στη σωστή κατανομή της εξουσίας στους δέκα κληρονομικούς βασιλείς του (απόγονοι όλοι του Ποσειδώνα – σε τακτά διαστήματα επιβεβαιώνουν τη συμφωνία τους με τελετουργική θυσία ταύρου), και τον υπερβολικό του πλούτο στο γόνιμο έδαφος και το πλούσιο υπέδαφος του νησιού, αλλά και στο εμπόριο που ανέπτυξε με τη μεγάλη ναυτική του επέκταση (Κριτίας 117e).
Στο απόγειο της δύναμής τους οι Ατλαντείς κατέληξαν να ζουν με απίστευτη χλιδή, ενώ συντηρούσαν έναν τεράστιο στρατό που περιελάμβανε πάνω από 1000000 οπλίτες, 10000 πολεμικά άρματα, 240000 άλογα και 1200 πολεμικά πλοία (Κριτίας 119ab). Τότε επιχείρησαν να υποδουλώσουν όλη την οικουμένη. Εισέβαλαν με τον στόλο τους στη Μεσόγειο, κατέλαβαν την Αίγυπτο, και θα υποδούλωναν όλα ταγνωστά έθνη, αν δεν τους αντιστέκονταν οι αρχαίοι Αθηναίοι. Εγκαταλελειμμένοι από όλους τους συμμάχους τους οι Αθηναίοι νίκησαν τους εισβολείςκαι απελευθέρωσαν όλες τις υποδουλωμένες χώρες. Η νίκη των Αθηναίων αποδίδεται στο καλό τους πολίτευμα, που δεν είναι παρά μια μικρογραφία της πλατωνικής ιδανικής πολιτείας. Η αρχαία Αθήνα είναι μια ευνομούμενη πόλη που στηρίζεται αποκλειστικά στο έδαφός της και στη χερσαία στρατιωτική της ισχύ(σταθερά 20000 ανδρών), δεν χαρακτηρίζεται από εξωστρέφεια και επεκτατικές βλέψεις, χωρίζεται σε τάξεις που συνυπάρχουν ειρηνικά εκτελώντας η καθεμιά το έργο της, και τιμά τους ιδρυτές θεούς της, την Αθηνά και τον Ήφαιστο.
Το ανδραγάθημα της αρχαίας Αθήνας έχει ξεχαστεί, γιατί, κατά τον Αιγύπτιο ιερέα, οι Έλληνες δεν συνηθίζουν να κρατούν γραπτά αρχεία, με αποτέλεσμα να χάνουν τη συνέχεια με το παρελθόν τους και να ζουν πάντοτε στο παρόν – «Ω Σόλων, Σόλων, εσείς οι Έλληνες είστε πάντοτε παιδιά», είναι η περίφημη αποστροφή του ιερέα προς τον Σόλωνα (Τίμαιος 22b). Έτσι με τους κατακλυσμούς που συμβαίνουν σε τακτά διαστήματα και ερημώνουν τις παραθαλάσσιες περιοχές, χάνεται στην Ελλάδα και η επίγνωση του παρελθόντος. Όσο για την Ατλαντίδα, φαίνεται ότι ο Δίας αποφάσισε να τιμωρήσει την αλαζονεία των κατοίκων της και τον εκφυλισμό της αρετής τους (Κριτίας 121bc) και έτσι «σε μια μέρα και νύκτα φρίκης, το νησί της Ατλαντίδας βυθίστηκε στη θάλασσα και αφανίστηκε» (Τίμαιος 25d).
Κανένας αρχαίος μύθος δεν διέγειρε τη φαντασία των μεταγενεστέρων όσο ο μύθος της Ατλαντίδας. Η διήγηση του Πλάτωνα είναι τόσο εντυπωσιακή, λεπτομερής και αληθοφανής, ώστε εξ αρχής εκλήφθηκε ως ένα είδος ιστορικού ντοκουμέντου . Ο θείος Πλάτων, με το μέγιστο κύρος του, φαίνεται να είναι ο μόνος μάρτυρας μιας παμπάλαιας ιστορίας, η οποία στις βασικές της αρχές είναι αληθινή, όπως άλλωστε δηλώνουν ρητώς ο Κριτίας και ο Σωκράτης στον Τίμαιο(20d, 26e). Από την ύστερη αρχαιότητα λοιπόν έως σήμερα έχει χυθεί άπειρο μελάνι για να προσδιοριστεί η ταυτότητα, ο ακριβής τόπος και ο χρόνος ύπαρξης της χαμένης Ατλαντίδας. Στη διάδοση του μύθου της Ατλαντίδας συνετέλεσε, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, η ομοιότητα της διήγησης του Πλάτωνα με τις αναφορές της Βίβλου στον Κατακλυσμό, αλλά και η διεύρυνση του γνωστού κόσμου με τη διάνοιξη των εμπορικών δρόμων προς την Ανατολή και, φυσικά, η ανακάλυψη της Αμερικής, που απέδειξε την ύπαρξη μιας άγνωστης ηπείρου στη μεριά του Ατλαντικού Ωκεανού. Η Ατλαντίδα τοποθετήθηκε στην Παλαιστίνη, στην Ινδία, στα ισπανικά νησιά, στην Σουηδία ή στην Αμερική, και ο μύθος των αρχαίων Ατλάντων εξέθρεψε ποικίλους εθνικισμούς, κατά τα νεώτερα χρόνια .
Ούτε και η απόπειρα να συνδεθεί η καταβύθιση της Ατλαντίδας με την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., που κατά μια εκδοχή οδήγησε στην παρακμή του Μινωικού πολιτισμού, κέρδισε την αποδοχή – αφού και πάλι μένει αναπάντητο το ερώτημα γιατί να τοποθετήσει ο Πλάτων την Ατλαντίδα του στον ομώνυμο ωκεανό.
Όποιος ωστόσο είναι εξοικειωμένος με την εκπληκτική μυθοπλαστική ικανότητα του Πλάτωνα αντιλαμβάνεται ότι η αναζήτηση της χαμένης Ατλαντίδας θαπαραμείνει μια χίμαιρα. Το ζητούμενο είναι βεβαίως να δοθεί μια ικανοποιητική ερμηνεία για την παράθεση του μύθου στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα.
στην Ινδία, στα ισπανικά νησιά, στην Σουηδία ή στην Αμερική, και ο μύθος των αρχαίων Ατλάντων εξέθρεψε ποικίλους εθνικισμούς, κατά τα νεώτερα χρόνια .
Ούτε και η απόπειρα να συνδεθεί η καταβύθιση της Ατλαντίδας με την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., που κατά μια εκδοχή οδήγησε στην παρακμή του Μινωικού πολιτισμού, κέρδισε την αποδοχή – αφού και πάλι μένει αναπάντητο το ερώτημα γιατί να τοποθετήσει ο Πλάτων την Ατλαντίδα του στον ομώνυμο ωκεανό.
Όποιος ωστόσο είναι εξοικειωμένος με την εκπληκτική μυθοπλαστική ικανότητα του Πλάτωνα αντιλαμβάνεται ότι η αναζήτηση της χαμένης Ατλαντίδας θαπαραμείνει μια χίμαιρα. Το ζητούμενο είναι βεβαίως να δοθεί μια ικανοποιητική ερμηνεία για την παράθεση του μύθου στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα.
Η ένταξη του μύθου της Ατλαντίδας στην εισαγωγή του Τίμαιου αποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα δύσκολο ερμηνευτικό πρόβλημα. Γιατί ο Πλάτων να ξεκινήσει έναν βαρυσήμαντο κοσμολογικό διάλογο με την παράθεση του συγκεκριμένου μύθου; Πράγματιδεν φαίνεται να υπάρχει άμεση συσχέτιση του μύθου με τα όσα ακολουθούν. Η τάση των αρχαίων σχολιαστών ήταν να δώσουν μια αλληγορική ερμηνεία του μύθου, αναζητώντας ένα κρυφό μεταφυσικό θεμέλιο: ο Αμέλιος διέγνωσε πίσω από τη διαμάχη Αθήνας και Ατλαντίδας διαμάχη απλανών αστέρων και πλανητών, ο Πορφύριος και ο Ωριγένης καλών και κακών δαιμόνων. Σ’ αυτήν τη γραμμή η πιο ενδιαφέρουσα είναι η ερμηνεία του Πρόκλου που συνδέει την Ατλαντίδα με το άπειρο και την αρχαία Αθήνα με το πέρας, μια ερμηνεία που βρίσκει σημεία στήριξης στην πλατωνική περιγραφή – αλλά και στον κοσμολογικό μύθο του Πολιτικού , στον οποίο παραπέμπει ο Πρόκλος, και όπου γίνεται λόγος για τον «άπειρον πόντον της ανομοιότητος» (273d) .
Πιο εύλογη ωστόσο φαίνεται η πολιτική ερμηνεία του μύθου. Αν ο Τίμαιος αποτελεί το πρώτο μέρος μιας τριλογίας, που συνεχίζεται στον ημιτελή Κριτία και θα ολοκληρωνόταν στον ουδέποτε γραφέντα Ερμοκράτη, τότε η εισαγωγή του Τίμαιου μπορεί να εκληφθεί ως εισαγωγή σε ολόκληρη την τριλογία, μια τριλογία που ξεκινά από τη δημιουργία του κόσμου για να φθάσει στις ανθρώπινες πολιτείες και στις συγκρούσεις τους. Η απειλούμενη από έναν βάρβαρο εισβολέα αρχαία Αθήνα φέρνει αυτομάτως στον νου την Αθήνα του Μαραθώνα, που αντιστάθηκε μόνη της επιτυχώς στους Πέρσες. Η περιγραφή του Πλάτωνα θυμίζει άλλωστε την εξιστόρησητου Ηροδότου – ένα στοιχείο που έχει από πολύ παλιά επισημανθεί από τους σχολιαστές.Ο Πλάτων θέλει να προβάλει το κλέος της φανταστικής αρχαίας Αθήνας, αλλά και της υπαρκτής Αθήνας του Μαραθώνα, αντιπαραθέτοντάς το εμμέσως στην Αθήνα του τέλους του Πελοποννησιακού πολέμου, στον δραματικό δηλαδή χρόνο της συνομιλίας των τεσσάρων πρωταγωνιστών.
Στην ίδια γραμμή ερμηνείας εντάσσεται και η γοητευτική ανάγνωση του μύθου της Ατλαντίδας από τον Vidal-Naquet, που διαβλέπει πίσω από τη διαμάχη αρχαίων Αθηναίων και Ατλάντων τη συγκριτική αξιολόγηση δύο περιόδων της ιστορικής Αθήνας. Πρόκειται για τη σύγκριση της στεριανής και συνεκτικής Αθήνας του Μαραθώνα με τη μεταγενέστερη θαλασσινή ασταθή Αθήνα του Περικλή∙ της κλειστής Αθήνας των σταθερών θεσμών με την ανοικτή Αθήνα του εμπορίου και της δημοκρατίας που βασίζεται στη συνεχή θαλάσσια επέκταση . Η υπόθεση αυτή εναρμονίζεται με τις πολιτικές απόψεις του Πλάτωνα, αλλά και με την επιλογή των πρωταγωνιστών της τριλογίας, αφού ο ολιγαρχικός Κριτίας συνδέεται με την κατάλυση της δημοκρατίας και ο Ερμοκράτης είναι αυτός που θα τιμωρήσει την επιθετική αλαζονεία των Αθηναίων. Η ερμηνεία του Vidal-Naquetέχει βρει ευρεία υποστήριξη κατά τα τελευταία χρόνια.
Συγγραφέας: Βασίλης Κάλφας
Πηγή: Αρχαίων Τόπος